فهرست مطالب

وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْىٌ يُوحَى * عَلَّمَهُو شَدِيدُ الْقُوَى).⁽¹⁾

او از هواى نفس سخن نمى گويد. نيست اين (قرآن) مگر وحيى كه به او فرستاده مى شود. او را آن /1 بس نيرومند ـ جبرئيل ـ آموخته است.

نگاهى به آياتِ غيب

آيات قرآن درباره علم غيب سه دسته اند:

يكم، آياتى كه علم غيب را ويژه ذات اقدس خداوند مى دانند:

قُل لاَّ يَعْلَمُ مَن فِى السَّمَـوَ تِ وَ الاَْرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ).⁽²⁾

بگو: كسى در آسمان ها و زمين نهان ـ غيب ـ را نمى داند مگر خدا.

وَعِندَهُو مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَآ إِلاَّ هُوَ).⁽³⁾

و كليدهاى غيب نزد اوست، جز او كسى آن ها را نمى داند.

دوّم، آياتى كه علم غيب را از پيامبران نفى مى كنند:

وَ لاَ أَقُولُ لَكُمْ عِندِى خَزَآلـِنُ اللَّهِ وَ لاَ أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لاَ أَقُولُ إِنِّى مَلَكٌ).⁽⁴⁾

و به شما نمى گويم كه گنج هاى خدا نزد من است; و من غيب نمى دانم; و نمى گويم كه من فرشته ام.

قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِى خَزَآلـِنُ اللَّهِ وَلاَ أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلاَ أَقُولُ لَكُمْ إِنِّى مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى).⁽¹⁾

بگو: من شما را نمى گويم كه گنجينه هاى خدا نزد من است; و نه علم غيب مى دانم و شما را نمى گويم كه من فرشته ام; من پيروى نمى كنم مگر آن چه را كه به من وحى مى شود.

قُل لآَّ أَمْلِكُ لِنَفْسِى نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا إِلاَّ مَا شَآءَ اللَّهُ وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِىَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلاَّ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِّقَوْم يُؤْمِنُونَ).⁽²⁾

بگو: من مالك هيچ سود و زيانى براى خويش نيستم ـ من براى خود جلب سود و دفع زيان نتوانم ـ مگر آن چه خداى خواهد، و اگر غيب مى دانستم هر آينه نيكى و خواسته بسيار گِرد مى آوردم (دارايى بسيار مى يافتم)، و هيچ بدى و گزندى به من نمى رسيد. من جز بيم دهنده و نويد رسانى براى مردمى كه ايمان بياورند، نيستم.

سوّم، آياتى كه گواهى مى دهند، كه هر چند علم غيب ويژه پروردگار متعال است، و امّا او برخى بندگانش را از آن برخوردار مى سازد:

عَــلِمُ الْغَيْبِ فَلاَ يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِىأَحَدًا * إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُول فَإِنَّهُو يَسْلُكُ مِنم بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِى رَصَدًا * لِّيَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا ْرِسَــلَـتِ رَبِّهِمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَ أَحْصَى كُلَّ شَىْء عَدَدَما).⁽³⁾ داناى نهان و ناپيداست، پس كسى را بر غيب خود آگاه

نسازد، مگر آن را كه به پيامبرى پسندد و برگزيند; زيرا كه از پيش روى و از پشت سرش نگهبانانى گسيل مى دارد، تا معلوم كند كه پيام هاى پروردگارشان را رسانده اند، و /1 آن چه را در نزد ايشان (پيامبران) است /1 فرا گرفته و عدد همه چيز را شمار كرده است.

وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْـلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَـكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِى مِن رُّسُلِهِى مَن يَشَآءُ).⁽¹⁾

و خداوند بر آن نيست كه شما را بر نهان و ناپيدا ـ غيب ـ آگاه سازد و ليكن خدا از فرستادگان خود هر كه را خواهد برمى گزيند.

نتيجه اين سه دسته از آيات، كه مربوط به علم غيب، آن است كه علمِ غيب به سان هر كمالى ـ بالأصالة ـ از آنِ خداوند است و تنها اوست كه كليدهاى غيب را در دست دارد و همه نهانى ها براى او آشكار است. و ـ بِالتَّبَع و بِالعَرض و به افاضه ربوبى ـ در اختيار پيامبران الهى است و از طريق آنان در اختيار اوصياى ايشان است.

بر اين اساس، پيامبران از آن حيث كه پيامبرند، داناى به غيب نيستند و اين خداى داناى به غيب است، كه آن ها را از اين موهبت الهى برخوردار مى سازد. و در حقيقت هر كمالى كه پيامبران دارند، از جمله علم غيب، از سوى خداوند به آنان افاضه شده است.

و از آنجا كه پيامبران، به لحاظ مرتبه وجودى با يكديگر متفاوتند،
در دريافت كمالات وجودى، و از جمله دانش غيب نيز، متفاوت
خواهند بود:

تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْض مِّنْهُم مَّن كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَـت وَءَاتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَـتِ وَأَيَّدْنَـهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ).⁽¹⁾

آن پيامبران، برخى شان را بر برخى برترى داديم; از ايشان كس بود كه خدا با وى سخن گفت،و برخى شان را پايه ها بالا برد; و عيسى پسر مريم را حجّت ها و نشانه هاى روشن داديم و او را به روح القدس ـ جبرئيل ـ نيرومند گردانيديم.

علم امام (عليه السلام)

آگاهى امامانِ معصوم و جانشينان پيامبر، از غيب، اگرچه بىواسطه و از طريق وحى نيست، امّا بر اساسِ آن چه در منابع روايى ما آمده است، آن ها به هدايت پيامبر و در پرتو تعاليم او، به قلمروِ غيب راه مى يابند. و از آنجا كه امامت در راستاىِ اهداف رسالت، و امام بر اساس نصب الهى، مسئوليت تبيين و تشريح آموزه هاى وحى و حفظ و نگهدارى آن ها را بر عهده دارد از برخوردارى چنين موهبتى ناگزير است، تا بتواند حقايق وحى را درست تبيين كند و به گونه اى صحيح هدف هاى رسالت را جامه عمل پوشد. به تعبير ديگر، مناصبى كه امام (عليه السلام) پس از پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، دارد، لازمه اش دانش فراوان و آگاهى از غيب است.

تبيين و تفسير وحى، كه حقايقِ تُو در تُوىِ آن، فراتر از دانش و خردِ بشرى است و همين طور، دخالت در سرنوشت انسان ها و هدايت آنان به راهى كه نهايت آن قرب پروردگار است، جز با دانش فرابشرى و آگاهى از غيب، امكان پذير نيست.

ما بر اين ادّعا نيستيم كه صراحت آيات مربوط به دانش غيب، حاكى از آن است كه امام مانند پيامبر، تنها از طريق وحى و بى هيچ واسطه، از علم غيب برخوردار است; بلكه، با استناد به دو مقدمه ذيل، كه در بررسى هاى پيشين از مضامين آيات برآمده است، پى مى بريم كه امام (عليه السلام) ، اگرچه به طور مستقيم و از راه وحى از دانش غيب برخوردار نشده است، و امّا در پـرتو آموزه هاى نورانى نبوّت و در روشناىِ تعليم و تـربيت و هدايت پيامبر، به اين موهبت الهى و فيض ربّانى دست يافته است. و آن دو مقدّمه عبارتند از:

يك، به استناد مفادِ صريح آيات مربوط به رهبرى امت اسلامى، پس از رسول خدا، و با تأكيد و تنصيصِ روايات رسيده از پيامبر گرامى (صلى الله عليه وآله) و ابلاغ عملى آن حضرت در مواضع مختلف، كه به برخى از آن ها در پيش اشاره شد، امام على بن ابى طالب (عليه السلام) و ديگر امامان شيعه (عليهم السلام) ـ يكى پس از ديگرى، تا امام مهدى (عليه السلام) ـ همگى با گزينش خداوند و ابلاغ پيامبر (صلى الله عليه وآله) همه منصب هاى نبوّت و رسالت را; از قبيل تبيين معارف و تشريح احكام عملى اسلام و مبانى اخلاق دينى و تربيت مسلمانان و تأسيس حكومت و اجراى منويّاتِ وحى و اداره همه نهادهاى جامعه دينى ـ جز دريافت وحى ـ بر عهده دارند.

دو، تبيين معارف و همه آن چه در مقدمه يكم ياد شد، جز در پرتوِ دانش غيب و آگاهى از حقايق پوشيده و نهان و فراتر از دانش هاى بشرى، امكان پذير نيست.

از اين رو، امام (عليه السلام) ، اگرچه با واسطه پيامبر و تعاليم نبوّت، مانند خود پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، از دانش غيب آگاه است. و اين آگاهى از غيب، حقيقت انكارناپذيرى است، كه هم از سوى پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، و هم در روايات معصومين (عليهم السلام) به تأكيد، بدان پرداخته شده است.⁽¹⁾