فهرست مطالب

مَا سُلَّ سَيفٌ فِي الإسلامِ عَلى قَاعِدَة دينيَّة مِثْلَ مَا سُلَّ عَلَى الإمامَةِ فِي كلِّ زَمَان.⁽¹⁾

شمشيرى كه براى امامت در همه زمان ها كشيده شد، براى هيچ اصل دينى از نيام برنيامد.

از اين رو شيعه اماميّه در برابر اهل سنّت، درباره جانشينى پيامبر (صلى الله عليه وآله) به نظريّه «نصّ»⁽²⁾ و گزينش خدايى، پاى بند است. و تنها عنصر تعيين كننده در امامت را، راه وحى مى داند، كه به وسيله پيامبر (صلى الله عليه وآله) در مواضع مختلف، از آغاز بعثت تا پايان آن، اعلام شده است. و اين نكته مهمّى است كه اميرمؤمنان على (عليه السلام) و پيشوايان پس از ايشان نيز، بدان تصريح كرده اند:

وَلَهُم خَصَائِصُ حَقِّ الوِلايَةِ وِفِيهِمُ الوَصيَّةُ وَالوِراثَةُ.⁽³⁾

ويژگى هاى حق ولايت، از آنِ آل محمّد است و وصايت و وراثت تنها در اين خانواده فراهم آمده است.

«وصيّت» در سخن امام (عليه السلام) همان زبان وحى است كه خاندان محمّد (صلى الله عليه وآله) (اهل بيت (عليهم السلام) ) را به امامت مشخّص كرده است.

ساليان درازى بود كه قريش سلطه بى چون و چراى خود را بر تمام ساكنانِ حجاز، خصوصاً بدويانِ اطراف مكّه اِعمال مى كرد. غالب اين بدويان، گرچه از متّحدين قريش بودند، و امّا طبعاً در درون، خواستارِ فراهم شدنِ شرايطى بودند

كه آن سلطه را بشكنند و خود به اقتدار برسند. با ورود رسول خدا به ميان بنى عامر، مردى به نام «بَيْحَرَة ابن فراس» كه از قدرت قريش خشمگين بود و آرزوى سلطه بر مكّيان را بيش از ديگران در درون داشت، فرصت را مغتنم شمرد و نزد پيامبر آمد و گفت كه بنى عامر حاضر است وى را با قبول شرطِ واگذارى جانشينى خويش به ايشان، يارى كند. اين پيشنهاد، حتّى اگر به مسلمان شدنِ واقعى بنى عامر و فراهم شدنِ زمينه حضور مستمر پيامبر (صلى الله عليه وآله) در ميان بدويان و تأثيرگذارى بر ايشان منجر نمى شد، از منظر سياست پيشگان خود، راه فرار موقتى بود از زير فشار قريش و ايجاد پايگاهى جديد در برابر آنها، اگر چه ايده آل نبود، امّا در آن شرائطِ فشارِ مكّيان و درست در زمان غربتِ اسلام، نمى بايست به صراحت و سرعت به آن بى توجّهى مى شد و امّا تمام سيره نويسانى كه پيشنهاد «بَيحَره» را نقل كرده اند، مى نويسند كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) در پاسخ وى فرمود:

الأمرُ اِلَى اللهِ يَضَعُهُ حَيثُ يَشاءُ.⁽¹⁾

اختيار اين امر با خداست و او آن را در هر جا كه خود خواهد، قرار خواهد داد.

اين سخن كوتاه: كه رسول خدا با طرح آن، هم حمايت نظامى بنى عامر را از دست داد و هم امكان رفت و آمد آسوده در ميان واحه ها (روستاها) ى بدوى را، با توجه به اعتقاد به راستگويى و صداقت رسول خدا و عدم انتساب كار نادرست به خداوند، در متن و بطن خود، حاوى باورهاى زير است، كه لازم است در آن ها تأمّل شود:

1 ـ پيامبر به ضرورت تعيين جانشين براى خود وقوف داشته و مى دانسته است كه مسلمانان پس از او جانشين و پيشوايى لازم دارند. در سال 37 هجرى

در صفّين، شخصى از طايفه بنى اسد، از امام على بن ابى طالب (عليه السلام) پرسيد: چگونه شما را از مقام امامت كه سزاوارتر از همه بوديد، كنار زدند؟ فرمود:

يَا أخَا بَني أسَد! اِنّكَ لَقَلِقُ الوَضْينِ، تُرْسِلُ فِي غَيْرِ سَدَد! وَلَكَ بَعْدُ ذِمَامَةُ الصِّهْرِ وَحَقُّ المَسْأَلَةِ، وَقَدِ اسْتَعْلَمْتَ فَاعلَم: اَمَّا الاِستِبْدَادُ عَلَينَا بِهَذَا المَقَامِ وَنَحْنُ الاَعْلَونَ نَسَباً، وَالاَشَدُّونَ بِرَسوُلِ اللهِ ـ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ ـ نَوْطَاً; فَاِنَّهَا كَانَتْ اَثَرَةً شَحَّتْ عَلَيهَا نُفوُسُ قَوْم، وسَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِينَ، وَالحَكَمُ اللهُ وَالمَعوَدُ اِلَيْهِ القِيَامَةِ:

وَهَلُمَّ الْخَطْبَ فِي ابْنِ اَبي سُفْيَانَ! فَلَقَدْ اَضْحَكَنِي الدَّهْرُ بَعْدَ اِبْكَائِهِ.⁽¹⁾

اى برادر بنى اسدى! تو مردى پريشان و مضطربى كه نابجا پرسش مى كنى، ليكن تو را حق خويشاوندى است،⁽²⁾ و حقّى كه در پرسيدن دارى و بى گمان طالب دانستنى. پس بدان كه آن ستم و خودكامگى كه نسبت به خلافت بر ما تحميل شد، در حالى كه ما را نَسَبِ برتر و پيوندِ خويشاوندى با رسول خدا (صلى الله عليه وآله) استوارتر بود، جز خودخواهى و انحصارطلبى چيز ديگرى نبود كه: گروهى بخيلانه به كرسى خلافت چسبيدند، و گروهى سخاوتمندانه از آن دست كشيدند، داور خداست، و بازگشت همه ما به روز قيامت است. در اين جا، امام شعر إمروالقيس را خواندند:

واگذار داستان تاراج آن غارتگران را، و به ياد آور داستان شگفت دزديدن اسبِ سوارى را». ـ اين سخن بگذار و از غارتى كه بانگِ آن در گوشه و كنار برخاست گفتگو به ميان آر. ـ بيا و داستان پسر ابوسفيان را به ياد آور، كه روزگار مرا به خنده آورد از آن پس كه مرا گرياند.

ابن ابى الحديد گويد:

گويا منظور اميرمؤمنان على (عليه السلام) از استشهاد به اين بيت اين بوده است، كه داستان نخست; يعنى «سقيفه و شورا» را رها كن و اكنون، داستان «معاويه» فرزند ابوسفيان را بنگر، كه مدّعى خلافت است. و سپس مى گويد: از ابوجعفر يحيى بن محمّد علوى نقيب بصره ـ معروف به ابن ابى زيد، متوفّاى 613 هجرى ـ هنگامى كه اين خطبه را پيش او مى خواندم، پرسيدم: منظور على (عليه السلام) از اين سخن كه مى گويد: «فَإنَّهَا كَانَتْ اَثَرَةً شَحَّتْ عَلَيهَا نُفُوسُ قَوْم، وَسَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرينَ; خلافت چيز برگزيده اى بود كه گروهى بخيلانه بر كرسى خلافت چسبيدند و گروهى سخاوتمندانه از آن دست كشيدند»، چيست؟ و آن گروهى كه آن مرد اسدى گفته است كه: «شما را از خلافت كنار زدند و حال آن كه شما به آن سزاوارتريد» كيستند؟ آيا منظور روز سقيفه است يا روز شورا؟! ابوجعفر ـ كه خدايش رحمت كناد! ـ با آن كه شيعه و علوى بود، مردى با انصاف و سخت خردمند بود، او گفت: مقصود روز سقيفه است. گفتم: دل

من اجازه نمى دهد كه اصحاب پيامبر (صلى الله عليه وآله) را چنين تصوّر كنم كه با پيامبر (صلى الله عليه وآله) مخالفت كرده، و «نصّ» را ردّ كنند و ناديده انگارند. گفت: من هم روا نمى دارم، كه به پيامبر (صلى الله عليه وآله) نسبت دهم، كه امر «امامت» را مهمل داشته باشد و مردم را سرگشته و بيهوده رها فرمايد. و حال آن كه هيچ گاه از مدينه بيرون نمى رفت مگر آن كه اميرى بر آن مى گماشت. و اين در حالى انجام مى گرفت كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) زنده بود و از مدينه هم چندان دور نبود. چگونه ممكن است براى پس از مرگ كه قادر به جبران آن چه پيش آيد نيست،
كسى را امير نكند. سپس گفت: هيچ كس از مردم در اين كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) خردمند و در كمال عقل بود، ترديد ندارد; عقيده مسلمانان كه درباره او روشن است، يهوديان و مسيحيان و فلاسفه هم چنين گمان دارند كه او، حكيمى بود در حكمت تمام، و داراى انديشه اى استوار، ملتى را برپاساخته است و دين و آئينى فراهم آورده است و با عقل و تدبير خويش پادشاهىِ بزرگى را بنا نهاده است. و اين مرد خردمندِ كامل، خوى و غريزه اعراب را نيكو مى شناخته و خونخواهى و كينه توزى آنان را، هر چند پس از سال هاى دراز باشد، مى دانسته است.⁽¹⁾

آيا به راستى مى توان پذيرفت كه «فرزند ابى قحافه» و «خليفه دوّم» نگران آينده اسلام بوده اند و در زمان حيات خود جانشين خود را معيّن كردند، و يا معاوية بن ابى سفيان، كه به گفته خودش: از اين كه امّت محمّد را پس از خود چون رمه اى بى شبان رها كند، در هراس بود. و از اين رو، تردامنِ سفّاكى را بر