جستجو در تأليفات معظم له
 

قرآن، حديث، دعا
زندگينامه
کتابخانه
احکام و فتاوا
دروس
اخبار
ديدارها و ملاقات ها
پيامها
فعاليتهاى فرهنگى
کتابخانه تخصصى فقهى
نگارخانه
پايگاه هاى مرتبط
مناسبتها
معرفى و اخبار دفاتر
صفحه اصلي  

كتابخانه تفسیر پاسداران وحى
صفحات بعد
صفحات قبل
( صفحه 77 )

انسان موجودى است كه به حسب طبع و فطرت، آزاد آفريده شده است.
و در انديشه و عمل آزاد است; زيرا داراى عقل و اراده آزاد است و در
پرتو آن مى تواند خوب و بد را تشخيص داده و هركدام را كه اراده كرد برگزيند. از همين روست كه در سرنوشت خود و كارهايى كه به رهبرى خِرَد و بر اساس اراده اش انجام مى دهد، داراى مسؤوليت است. و هيچ كس در هيچ شرايطى حق ندارد كه اين آزادى را از او بگيرد و بر اراده او تسلّط يابد و او را تسليم
خواسته هاى خود گرداند. امّا در اين ميان، انسان هايى هستند كه از نظر استعداد و شعور، در سطحى بالاتر از ديگران اند، و بر اثرِ مطالعه و تحقيق و تجربه اندوزىِ بسيار و پختگى در كار و باروَر كردنِ نيروى عقل، در تشخيص خوب و بد و آن چه به صلاح آدميان است، گوى سبقت را ربوده اند و از درايت و بصيرت و درك برتر و نيرومندترى برخوردارند. و طبعاً بر ديگران است كه در هر چه مربوط به صلاح زندگى و سامان آن است، از اين گروه ممتاز پيروى كنند، يعنى آن ها كه نمى دانند و توان تشخيص ندارند و تجربه اى نيندوخته اند و ناپخته و خام اند، آن هايى را كه مى دانند و توانِ تشخيص بالايى دارند و در گيرودار زندگى تجربه ها اندوخته و از پختگىِ لازم برخوردارند، الگوى خويش قرار دهند و از فروغ دانش و آگاهى آن ها روشنى بگيرند. البته اين پيروى، تنها در قلمروى است كه خود نمى داند. بنابراين، اصلِ جارى در ميان انسان ها، عدم تفارق آن ها با يكديگر است. و هيچ كس در عرصه حيات انسان، حقِ سلطه بر ديگرى ندارد و نمى تواند ديگرى را به كارى وادارد، يا از كارى باز دارد، و جلوى

( صفحه 78 )

خواست و اراده او را بگيرد.(1)

  • 1. نخستين سنگ بناى انسان، در اين جهان، آزادى اوست; بدين معنا كه خداوند انسان را، به حسبِ سرشت، آزاد آفريده است; بر اين اساس، هيچ كس در هيچ شرايطى حق ندارد كه اين آزادى الهى را كه از رهگذر آفرينش دريافت كرده است از او سلب كند. على (عليه السلام) با توجه به اين اصل فطرىِ خداداى به فرزندش ـ بلكه به همه پيروانش كه به حق فرزندانِ معنوى او هستند ـ هشدار داده و فرموده است: «أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّة وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ; فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً، وَ لا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً، وَ مَا خَيْرُ خَيْر لا يُنَالُ اِلاّ بِشَرّ، وَ يُسْر لا يُنَالُ اِلاّ بِعُسْر» خود را به هيچ فرومايگى ميالاى اگرچه تو را به دلخواهِ تو رساند كه آن چه از جان كاستى آن را بَدَلْ نخواهى يافت. بنده كس مباش كه خداى آزادت آفريد. آن خير كه به شر انجامد خير نيست، و آن گشايش كه به فرو بستگى كشد، گشايش نيست»، (نهج البلاغه نامه 31).
  • و در سخنى ديگر فرمود: «اَيُّهَا النّاسُ اِنَّ آدَمَ لَمْ يَلِدْ عَبْداً وَلا اَمَةً، وَاِنَّ النّاسَ كُلُّهُمْ اَحْرارٌ»; اى مردم! بى گمان، حضرت آدم برده و كنيز به دنيا نياورده است و بى گمان همه انسان ها آزاد آفريده شده اند (كافى، الرّوضه، ج8، ص69). پيامبر گرامى (صلى الله عليه وآله) فرمود: «اَيُّهَا النّاسُ، اِنَّ رَبَّكُمْ واحِدٌ، كُلُّكُمْ لاِدَمُ وَآدَمُ مِنْ تُراب ( إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَـلـكُمْ ) وَلَيْسَ لِعَرَبِيٍّ عَلى عَجَمِىٍّ فَضْلٌ إلاّ بِالتَّقْوى»; اى مردم! پروردگار شما يكى است و پدرتان يكى، شما جملگى از آدميد و آدم از خاك «گرامى ترين شما در نزد خدا پرهيزگارترين شماست. و هيچ عربى را بر هيچ غير عربى برترى نيست جز به پرهيزگارى»، (تحف العقول، ص34).
  • و در منطق امام على بن ابى طالب (عليه السلام) كه تبيين كننده فلسفه عالى بعثت پيامبران است، هيچ انسانى حق ندارد، حتّى زمينه بردگى و اسارت خويش را فراهم آورد و آزادى و استقلالى را كه مقتضاى طبيعت انسانى اوست، به خطر اندازد، (نهج البلاغه، خطبه 91).
  • نتيجه اين كه انسان به حسب طبع و سرشت انسانى اش آزاد است، يعنى محكوم به آزادى است و اگر درباره او جبرى وجود داشته باشد، اين جبر در آزادى و اختيار انسان است. و اگر در علم خداوند درباره او چيزى گذشته باشد، همان است كه آدمى مى تواند با عمل ارادى و با آزادى كه به او داده شده است، انتخاب كند; يعنى لازمه مشيت الهى، آزادى انسان است: ( فَمَن شَآءَ فَلْيُؤْمِن وَ مَن شَآءَ فَلْيَكْفُرْ ) هر كه خواهد ايمان آورد و هر كه خواهد، كفر پيشه كند» (كهف، آيه 29). از اين رو، در برابر آن چه به رهبرى خرد و اراده آزاد انجام مى دهد، در پيشگاه خلق و خالق مسئول است. ( وَ لَتُسْـَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ) بى گُمان از آن چه انجام داده ايد، از شما خواهند پرسيـد»، (نحل، آيه 93).
  • نكته مهم اين كه، هيچ مكتبى نمى گويد كه اين آزادى را انسان خود، به خويشتن داده است. همه مى گويند: به او داده شده و بر او تحميل شده است. اكنون كه چنين است، چرا نگوييم اين اِفاضه از جانب خداوند است و چرا آن را موهبت الهى ندانيم: ( إِنَّا عَرَضْنَا الاَْمَانَةَ عَلَى السَّمَـوَ تِ وَ الاَْرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الاِْنسَـنُ إِنَّهُو كَانَ ظَـلُومًا جَهُولاً ) همانا ما امانت را بر آسمان ها و زمين و كوه ها عرضه كرديم، ولى از برداشتنِ ـ پذيرفتنِ ـ آن سرباز زدند و از آن ترسيدند و آدمى آن را برداشت ـ پذيرفت ـ ، براستى كه او ستمگر و نادان است»، (احزاب، آيه 72).
  • در اين كه اين امانت چيست، مفسران اختلاف كرده اند. بيش تر آن را تكاليف الهى دانسته اند و برخى اختيار و آزادى اراده گفته اند و بعضى عقل كه ملاك تكليف است و اين معانى قابل جمع است. ليكن از حرف غايت (تا) كه در آغاز آيه بعد است، بر مى آيد كه آن امانت چيزى است مربوط به نفاق و شرك و ايمان، و حاملان آن متّصف اند به يكى از اين ها. از اين رو آن امانت «ولايت الهيّه» يا دين حق است كه در داشتن اعتقادات درست و عمل به كارهاى نيك و شايسته و پيمودن راه كمال خلاصه مى شود و دارنده آن مؤمن و فاقد آن مشرك و مدّعى دروغين آن منافق است.
( صفحه 79 )

امّا اين اصلِ نخستين و بديهى، در برخى موارد، كارايى خود را از دست مى دهد. آنجا كه در ميان انسان ها، كسى يا كسانى هستند كه در آن چه ويژگى انسان است; يعنى عقل و خرد و دانش و تجربه، بر ديگران برترى دارند. در اين گونه موارد، به حكم عقل و به استناد فطرت، كسى كه نمى داند از كسى كه مى داند و آن كه از تجربه، بهره اى نبرده است، از كسى كه داراى تجربه و كارآمد است و در نهايت، ناقص از كامل، و ناتوان از توانمند، پيروى مى كند. و اين مقتضاى فطرتِ آدمى است. پيروى كودك، از پدر و مادر در همه رفتارها و نيز رجوعِ «جاهل» به «عالم» در آن چه نمى داند، بر اساس همين اصل فطرى است.

بدين ترتيب، اگر كسى را در نظر بگيريم كه در همه جوانب زندگى فردى و اجتماعى و دانش ها و تجربه هايى كه مايه سعادت آدمى است، از همگان برتر است، بلكه وجودش سرشار از دانايى و شعور و بصيرت و درايت و حزم و دورانديشى است و بُردِ دانش او و ديگر سرمايه هاى معنوى اش، تا دورترين افق ها است. و راه هاى به سوى هدف زندگى، تا آخرين منزلگاه هاى آن و فراز و فرود و پيچ و خم هاى آن، و مهم تر، خودِ هدف را به خوبى مى شناسد و در پرتوِ عقل و

( صفحه 80 )

دركِ نيرومندش به همه موانعِ تعالىِ انسان آگاه است. با بودن چنين انسانى يا انسان هايى در ميان مردم; مردمى كه هدف را نمى شناسند و از راهى كه بايد بروند، بيگانه اند، چه بايد كرد؟ آيا بايد بى راهه رفت يا اين كه از آگاهان به راه و هدف، يارى جست و آن ها را پيشوا و مقتداى خود قرار داد؟! خردمندان در اين باره چگونه داورى مى كنند؟ آيا آن ها كه نمى دانند و بُردِ درك و ديدشان محدود است، چه بايد بكنند؟! آيا نبايد از انسانى كه وجودش سرشار از استعداد و نيروهاى فعليّت يافته و لبريز از كمالات علمى و عملى است، و از هر گونه «رِجس» و پليدى و پلشتى، به دور است، پيروى كنند؟! پاسخ فطرت و خردِ ناب و همين طور، عقلاى جهان، به اين پرسش، بسيار روشن است; چرا كه پيروى از چنين انسان متعالى و استثنايى، همان پيروى از عقل و درك فطرى انسانى است. آرى، بايد به دنبال كسى بود كه هم مى داند و هم به سعادت بشر مى انديشد و هم توانِ رهبرىِ كاروان بشرى را به سرمنزل سعادت ابدى و جوار قرب الهى، دارد.

فرمانِ خرد آن است كه بايد سرنوشت خويش را به دست چنين انسانى سپرد و خود را، بى هيچ قيد و شرطى، در برابر او تسليم كرد، و در مقام گزينش او را برگزيد. بايد به دنبالِ كسى بود كه مى خواهد مدينه فاضله اى تأسيس كند و جامعه اى سرشار از فضيلت و دانايى بسازد. خردِ ناب، هرگز پيروىِ چنين انسانى را تقليد كوركورانه نمى بيند; بلكه اطاعت او را مبتنى بر عقل و درايت، براى دست يابى به همه آن چه آدمى را در حوزه بندگى خداوند به فوز و رستگارى مى رساند، مى داند: أَفَمَن يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّى إِلاَّ أَن يُهْدَى).(1)

نتيجه اين كه، اصل نخستين در حيات آدمى، آن است كه هيچ كس حق ندارد

  • 1. يونس، آيه 35.
( صفحه 81 )

ديگرى را به كارى وادارد، يا اين كه او را از كارى بازدارد و به زندگى او مرز و شكل بدهد، مگر خدايى كه او را آفريده و اصل هستى او و همه كمالات هستى اش، از اوست. و به همه صلاح و فساد او آگاه است و جز به صلاح بندگانش، فرمان نمى راند. امّا همان طور كه گفته شد، اين اصل در مواردى كارآيى خود را از دست مى دهد. در اين صورت، مصالح آدميان اقتضاى آن دارد كه اصل يا اصول ديگرى، كه در حوزه حيات آن كارآمدتر است، جايگزين آن گردد. و آن موارد:

يكى، حوزه فرمان هاى خداوند; يعنى واداشتن و بازداشتن هاست و

دوِ ديگر، فرمان هايى است كه از سوى زبدگان و نخبگان جامعه بر اساس مصالح انسان ها، صادر مى شود.

و اين اصل، اگرچه در مرتبه نخستين نيست امّا حاكم بر آن و بر وفق دركِ عقل فطرى و سرشت ناب و خواست طبيعى انسان ها و پسندِ عقلاى جهان است.

و اكنون اين پرسش اساسى، به گونه اى جدّى، مطرح مى شود: آن انسانى كه در همه فضيلت ها، گوى سبقت ربوده و ستيغ بلندِ انسانيت و قلّه هاى رفيع علم و عمل را فتح كرده و به حكم عقل و درك فطرتِ ناب، آدميان براى وصول به سعادت ابدى و دست يابى به همه ارزش هاى انسانى، ناگزير از پيروى اويند، كيست؟ به تعبير دقيق تر، اين انسانى كه عقل و فطرت آدمى او را، بى هيچ قيد و شرطى، «مُطاع» مى داند چه كسى است؟ اين پرسشِ اساسى را خداى تعالى خود، كه آفريدگار انسان است و همه اوامر و نواهىِ او (واداشتن ها و بازداشتن هايش)، از منبعِ حكمت لايزالش مايه مى گيرد و مصالح و مفاسد بندگان را پشتوانه امر و نهى خود قرار داده است، در آيه مورد بحث، به روشنى پاسخ داده است كه با مددگيرى از آيات ديگر، كه در حقيقت مفسِّرِ اين آيه كريمه اند، او را مى شناسيم و به جايگاهِ رفيع او پى مى بريم. يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُوا ْاللَّهَ وَأَطِيعُوا ْالرَّسُولَ وَأُو ْلِى الاَْمْرِ مِنكُمْ).