فهرست مطالب

خواست و اراده او را بگيرد.⁽¹⁾

امّا اين اصلِ نخستين و بديهى، در برخى موارد، كارايى خود را از دست مى دهد. آنجا كه در ميان انسان ها، كسى يا كسانى هستند كه در آن چه ويژگى انسان است; يعنى عقل و خرد و دانش و تجربه، بر ديگران برترى دارند. در اين گونه موارد، به حكم عقل و به استناد فطرت، كسى كه نمى داند از كسى كه مى داند و آن كه از تجربه، بهره اى نبرده است، از كسى كه داراى تجربه و كارآمد است و در نهايت، ناقص از كامل، و ناتوان از توانمند، پيروى مى كند. و اين مقتضاى فطرتِ آدمى است. پيروى كودك، از پدر و مادر در همه رفتارها و نيز رجوعِ «جاهل» به «عالم» در آن چه نمى داند، بر اساس همين اصل فطرى است.

بدين ترتيب، اگر كسى را در نظر بگيريم كه در همه جوانب زندگى فردى و اجتماعى و دانش ها و تجربه هايى كه مايه سعادت آدمى است، از همگان برتر است، بلكه وجودش سرشار از دانايى و شعور و بصيرت و درايت و حزم و دورانديشى است و بُردِ دانش او و ديگر سرمايه هاى معنوى اش، تا دورترين افق ها است. و راه هاى به سوى هدف زندگى، تا آخرين منزلگاه هاى آن و فراز و فرود و پيچ و خم هاى آن، و مهم تر، خودِ هدف را به خوبى مى شناسد و در پرتوِ عقل و

دركِ نيرومندش به همه موانعِ تعالىِ انسان آگاه است. با بودن چنين انسانى يا انسان هايى در ميان مردم; مردمى كه هدف را نمى شناسند و از راهى كه بايد بروند، بيگانه اند، چه بايد كرد؟ آيا بايد بى راهه رفت يا اين كه از آگاهان به راه و هدف، يارى جست و آن ها را پيشوا و مقتداى خود قرار داد؟! خردمندان در اين باره چگونه داورى مى كنند؟ آيا آن ها كه نمى دانند و بُردِ درك و ديدشان محدود است، چه بايد بكنند؟! آيا نبايد از انسانى كه وجودش سرشار از استعداد و نيروهاى فعليّت يافته و لبريز از كمالات علمى و عملى است، و از هر گونه «رِجس» و پليدى و پلشتى، به دور است، پيروى كنند؟! پاسخ فطرت و خردِ ناب و همين طور، عقلاى جهان، به اين پرسش، بسيار روشن است; چرا كه پيروى از چنين انسان متعالى و استثنايى، همان پيروى از عقل و درك فطرى انسانى است. آرى، بايد به دنبال كسى بود كه هم مى داند و هم به سعادت بشر مى انديشد و هم توانِ رهبرىِ كاروان بشرى را به سرمنزل سعادت ابدى و جوار قرب الهى، دارد.

فرمانِ خرد آن است كه بايد سرنوشت خويش را به دست چنين انسانى سپرد و خود را، بى هيچ قيد و شرطى، در برابر او تسليم كرد، و در مقام گزينش او را برگزيد. بايد به دنبالِ كسى بود كه مى خواهد مدينه فاضله اى تأسيس كند و جامعه اى سرشار از فضيلت و دانايى بسازد. خردِ ناب، هرگز پيروىِ چنين انسانى را تقليد كوركورانه نمى بيند; بلكه اطاعت او را مبتنى بر عقل و درايت، براى دست يابى به همه آن چه آدمى را در حوزه بندگى خداوند به فوز و رستگارى مى رساند، مى داند: أَفَمَن يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّى إِلاَّ أَن يُهْدَى).⁽¹⁾

نتيجه اين كه، اصل نخستين در حيات آدمى، آن است كه هيچ كس حق ندارد

ديگرى را به كارى وادارد، يا اين كه او را از كارى بازدارد و به زندگى او مرز و شكل بدهد، مگر خدايى كه او را آفريده و اصل هستى او و همه كمالات هستى اش، از اوست. و به همه صلاح و فساد او آگاه است و جز به صلاح بندگانش، فرمان نمى راند. امّا همان طور كه گفته شد، اين اصل در مواردى كارآيى خود را از دست مى دهد. در اين صورت، مصالح آدميان اقتضاى آن دارد كه اصل يا اصول ديگرى، كه در حوزه حيات آن كارآمدتر است، جايگزين آن گردد. و آن موارد:

يكى، حوزه فرمان هاى خداوند; يعنى واداشتن و بازداشتن هاست و

دوِ ديگر، فرمان هايى است كه از سوى زبدگان و نخبگان جامعه بر اساس مصالح انسان ها، صادر مى شود.

و اين اصل، اگرچه در مرتبه نخستين نيست امّا حاكم بر آن و بر وفق دركِ عقل فطرى و سرشت ناب و خواست طبيعى انسان ها و پسندِ عقلاى جهان است.

و اكنون اين پرسش اساسى، به گونه اى جدّى، مطرح مى شود: آن انسانى كه در همه فضيلت ها، گوى سبقت ربوده و ستيغ بلندِ انسانيت و قلّه هاى رفيع علم و عمل را فتح كرده و به حكم عقل و درك فطرتِ ناب، آدميان براى وصول به سعادت ابدى و دست يابى به همه ارزش هاى انسانى، ناگزير از پيروى اويند، كيست؟ به تعبير دقيق تر، اين انسانى كه عقل و فطرت آدمى او را، بى هيچ قيد و شرطى، «مُطاع» مى داند چه كسى است؟ اين پرسشِ اساسى را خداى تعالى خود، كه آفريدگار انسان است و همه اوامر و نواهىِ او (واداشتن ها و بازداشتن هايش)، از منبعِ حكمت لايزالش مايه مى گيرد و مصالح و مفاسد بندگان را پشتوانه امر و نهى خود قرار داده است، در آيه مورد بحث، به روشنى پاسخ داده است كه با مددگيرى از آيات ديگر، كه در حقيقت مفسِّرِ اين آيه كريمه اند، او را مى شناسيم و به جايگاهِ رفيع او پى مى بريم. يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُوا ْاللَّهَ وَأَطِيعُوا ْالرَّسُولَ وَأُو ْلِى الاَْمْرِ مِنكُمْ).

مطاع كسى است كه ديگران بى هيچ گونه قيد و شرط، مطيع فرمان او باشند. و در اين آيه، پيش از هر كس ـ اوّلاً و بالاصالة ـ خداى تعالى است. سپس ـ ثانياً و بِالتَّبْع ـ  رسول خدا (صلى الله عليه وآله) است; يعنى اطاعت آن بزرگوار در طولِ اطاعت خداوند است و تكرارِ «اَطِيعُوا» بيانگر همين نكته است. و قهراً، اطاعت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بازگشت به اطاعت خداوند و موجب تحقق فرمان هاى او، در ميان بندگان است; يعنى تحقّق همه مراتب توحيد (توحيد ذات، صفات، افعالى) و مايه سرشارى جامعه دينى از عدالت و فضيلت است. و آن گاه پس از اطاعت خداوند و فرستاده او، اطاعتِ «اولوا الامر» (صاحبان امر) مطرح شده است. و امّا اين كه درباره «اولوا الامر» فِعل «اَطِيعُوا» نيامده است، براى آن است كه اولوا الامر با رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در يك مسير و براى تحقق يك هدف، مى كوشند. و اطلاقِ «اَطِيعُوا»، بدين منظور است كه رسول خدا و اولوا الامر، در همه شئون زندگى مادّى و معنوى مسلمانان، مطاع اند. و اين وسعتِ حوزه فرمانروايى آنان حاكى از آن است، كه به لحاظ كمالات انسانى و مقامات معنوى، در نقطه اوج اند و بالاتر اين كه، براى هيچ كس وصول به آن مقامات، ممكن نيست. و در علم و دانايى و اخلاق و عمل، و همه كمالات انسانى سرآمدِ عالميان اند.

حاصل پيش گفته ها اين كه:

1 ـ اصلِ نخست، اصلِ عدم ولايت و حكومت كسى بر ديگرى است.

2 ـ مبناى صحتِ اين اصل، نبودِ امتياز و برترى; از قبيل عقل، اراده آزاد و ديگرِ ويژگى هاى انسانى، ميان انسان هاست; چرا كه ولايت كسى بر ديگرى، با توجه به تساوى آن ها، در ويژگى هاى انسانى، چيزى جز «ترجيح بلا مرجّح»; يعنى برترى دادن چيزى يا كسى بر ديگرى بدون داشتن برترى، نيست. از اين رو، اين ترجيح به حكم خرد، مردود است.

3 ـ اين اصل، در برخى موارد، كارآيى خود را از دست مى دهد; مواردى كه