(صفحه511) براى اطّراد، تعاريف مختلفى مطرح شده است ولى به نظر مى رسد بهترين تعريف، تعريف محقّق اصفهانى (رحمه الله)در حاشيه بر كفايه است. ايشان هم اطّراد را معنا كرده و هم آن را به عنوان علامتى براى حقيقت پذيرفته است.

كلام محقّق اصفهانى (رحمه الله) در مورد اطّراد

فرض كنيد لفظى داريد به نام «رجل» و اجمالا يك معنايى هم براى آن مى شناسيد ولى نمى دانيد آيا اين معنا، معناى حقيقى «رجل» است يا معناى مجازى آن؟ حال اين رجل را ـ كه به عنوان يك نكره يا مطلق مطرح است ـ بر «زيد»، اطلاق مى كنيم،(1) مى بينيم اين اطلاق، صحيح است. سپس به سراغ علّت آن مى رويم، مى بينيم اطلاق «رجل» بر «زيد» ـ به عنوان اين كه در «زيد»، خصوصيت رجوليّت وجود دارد ـ صحيح است. سپس اين علت را به موارد ديگر سرايت مى دهيم، مثلا مى بينيم در «عَمر» هم خصوصيت رجوليّت وجود دارد پس اطلاق «رجل» بر «عَمر» هم صحيح است، و همچنين نسبت به ساير افراد رجل كه داراى اين خصوصيت مى باشند، ملاحظه مى كنيم اطلاق، صحيح است و ما نمى توانيم موردى را پيدا كنيم كه داراى خصوصيت رجوليّت باشد ولى اطلاق «رجل» بر آن صحيح نباشد.
محقّق اصفهانى (رحمه الله)سپس مى فرمايد: از اين جا كشف مى كنيم كه آن معنايى كه بر تمام افراد، انطباق پيدا مى كند ـ به علّت اين كه داراى خصوصيّت رجوليّت مى باشند ـ بايد معناى حقيقى «رجل» باشد. قبل از اين كه اين كار را شروع كنيم ترديد داشتيم كه اين معنا، معناى حقيقى است يا معناى مجازى؟ ولى بعد از آنكه اطّراد ـ يعنى شيوع و سريان در تمام افراد ـ را ملاحظه كرديم و ديديم حتّى يك مورد هم به عنوان استثناء

---

(صفحه512) وجود ندارد ـ كه داراى خصوصيت رجوليّت باشد ولى عنوان «رجل» بر آن اطلاق نشود ـ كشف مى كنيم كه اين معنا، معناى حقيقى رجل است. حال به سراغ مجاز مى رويم مى بينيم مطلب برعكس است زيرا اگر ما شك كنيم كه آيا «رجل شجاع» معناى حقيقى اسد است يا معناى مجازى آن؟ مى آييم و اسد را ـ با همان معناى مشكوك ـ بر «زيد» كه داراى صفت شجاعت است ـ اطلاق مى كنيم مى بينيم اين اطلاق، صحيح است و ريشه آن را مسأله مشابهت در شجاعت مى بينيم. حال مى آييم در فرد ديگرى كه با «اسد» شباهت دارد ـ ولى شباهت آن در غير مورد شجاعت است ـ اطلاق مى كنيم مى بينيم اين اطلاق صحيح نيست و به كسى كه مثلا در راه رفتن، شبيه اسد است نمى توان اسد را اطلاق كرد از اين جا مى فهميم كه در «زيدٌ أسد» معناى مجازى مطرح بوده كه بر «زيد» انطباق پيدا كرده، زيرا اگر معناى حقيقى بود بايد سريان و جريان داشته باشد و حتّى يك مورد هم استثناء نداشته باشد.(1)
كلامى از مرحوم آخوند و جواب آن: مرحوم آخوند فرموده است: عدم اطّراد، در صورتى مى تواند به عنوان علامت مجاز مطرح باشد كه نوع علاقه مجازى ـ مثل مشابهت ـ را ملاحظه كنيم ولى اگر صنف علاقه ـ مثل مشابهت در شجاعت ـ را درنظر بگيريم، در مجاز هم اطّراد وجود دارد، زيرا اگر ملاك، مشابهت در شجاعت باشد در تمام افرادى كه داراى اين خصوصيت مى باشند جريان و سريان دارد.(2)
ولى اين حرف، صحيح نيست، زيرا آنچه در باب مجاز به عنوان علاقه مطرح است علاقه مشابهت است. و اين كه مشابهت در چه چيز باشد مطرح نيست. در «زيدٌ  أسدٌ» مشابهت در شجاعت و در «عمروٌ ابن سينا» مشابهت در عالم بودن مطرح است و... .
اصولا صنف ـ بما هو صنف ـ هيچ مدخليتى در ارتباط با علائق مجازى ندارد.

---

(صفحه513) معيار در علاقه مشابهت ـ كه اتّفاقاً اين قسم از مجاز را از اقسام ديگر ممتاز كرده و به نام استعاره ناميده شده است ـ وجود مشابهت است ولى اين كه مشابهت در چه چيز باشد مطرح نيست. مگر هروقت براى استعاره به «زيدٌ أسدٌ» مثال زديم و علاقه آن مشابهت در شجاعت بود، معنايش اين است كه مشابهت در شجاعت به عنوان علاقه مطرح است؟ مشابهت، عنوان استعاره را به وجود مى آورد، در هركجا به تناسب خودش و با مشابهتى كه تناسب با آنجا دارد. پس ما نمى توانيم صنف علاقه را مطرح كنيم بلكه ملاك، نوع علاقه است. حال كه ملاك، نوع علاقه شد، مى بينيم اين نوع، اطّراد ندارد. در مورد «زيد» ـ كه در شجاعت با اسد مشابه است ـ مى توان گفت: «زيدٌ أسدٌ» ولى در مورد عَمر ـ كه در راه رفتن با اسد مشابه است ـ نمى توان گفت: «عمروٌ أسدٌ»، با اين كه عنوان مشابهت محفوظ است.
مرحوم آخوند، خيال كرده است در باب مجاز، مسأله به اين صورت است كه هرجا اين علائق وجود داشته باشد، استعمال مجازى صحيح است در حالى كه مسأله برعكس است يعنى هرجا استعمال مجازى صحيح باشد، علائق مجازيه هم وجود دارد.

اشكالات كلام محقّق اصفهانى (رحمه الله)

اشكال اوّل: بنا بر فرمايش محقّق اصفهانى (رحمه الله)، مسأله اطّراد، داخل در مسأله صحّت حمل خواهد بود زيرا ايشان براى بيان اطّراد، قضيّه حمليّه تشكيل داده و پاى صحّت حمل را به ميان آورد. بنابراين با مطرح كردن اطّراد، چيز تازه اى مطرح نشده است.
اشكال دوّم: ايشان كه مى فرمايد: در تشكيل قضيّه «زيدٌ رجلٌ» و اطلاق «رجل» بر «زيد»، خصوصيات زيديت و فرديت را كنار مى زنيم، سؤال مى كنيم: وقتى چنين كارى را انجام مى دهيد چه تصويرى از «رجل» در ذهن شما وجود دارد؟ آيا معنايى كه براى «رجل» فرض كرديد، معناى مردّد بين معناى حقيقى و مجازى است؟ يعنى
(صفحه514) مى گوييد: ما اجمالا معناى خصوصيت رجوليت را براى «رجل» فرض مى كنيم كه مردّد بين حقيقت و مجاز است ولى مى بينيم اين معنا انطباق بر زيد پيدا مى كند، چون اين معنا در زيد وجود دارد بعد مى بينيم كه معناى «رجل» بر عَمر و بكر و ساير افرادى كه اين خصوصيت در آنان وجود دارد، تطبيق مى كند.
در اين صورت ما اشكالى ـ شبيه آن اشكال كه در مورد صحّت حمل مطرح كرديم ـ مطرح كرده و مى گوييم: شما در رابطه با معناى حقيقى «رجل»، نه تبادرى داريد و نه يك معناى معلوم بالتفصيل. اگر معناى مردّدى ـ كه نمى دانيم حقيقت است يا مجاز؟ ـ بر تمام كسانى كه آن معنا و خصوصيت در آنان وجود دارد تطبيق كند از كجا مى فهميم كه آن معنا، معناى حقيقى رجل است؟
اگر ما مسأله تبادر و عدم صحّت سلب را ناديده بگيريم و بگوييم: هيچ علامتى غير از نفس همين معنا در اين جا وجود ندارد راهى براى تشخيص حقيقى بودن اين معنا نخواهيم داشت. اگر ما يك معناى مجازى را فرض كنيم كه در «زيد» و «عَمر» و «بكر» وجود دارد آيا صحّت اطلاق اين معنا بر جميع افراد، دليل بر حقيقى بودن اين معنا خواهد بود؟ اگر قبلا صحّت اطلاق را به دست آورده ايد نيازى به اطّراد نيست زيرا ما قبلا اين معنا را به دست آورده ايم، در غير اين صورت، هيچ جهتى براى ما روشن نيست. درحقيقت، شبيه صنف علاقه مى شود، همان گونه كه در صنف علاقه گفته شد اطّراد تحقّق دارد اين جا هم همين طور است. انطباق بر افرادى كه آن معنا در آنان تحقّق دارد دليل بر حقيقى بودن معنا نيست.

بيان ديگرى در ارتباط با اشكال:

ايشان فرمود: وقتى كلمه «رجل» ـ با معناى مردّد بين حقيقى و مجازى ـ را بر «زيد» اطلاق مى كنيم ـ به خاطر خصوصيت رجوليت  ـ مى بينيم هرجا اين خصوصيت وجود داشته باشد اطلاق كلمه «رجل» صحيح است.
سؤال مى كنيم: اين صحّت اطلاق را از كجا به دست آورده ايد؟ ما در مورد «زيدٌ رجلٌ» مناقشه اى نداريم ولى صحّت اطلاق و حمل در «عمروٌ رجلٌ» را از كجا
(صفحه515) به دست آورديد؟ اگر بگوييد: «عرف، چنين اطلاقى را صحيح مى داند، يعنى صحّت اطلاق نزد ديگران، دليل بر اين مى شود كه نزد شما هم اطّلاق صحيح باشد، مثل اين كه تبادر نزد عالم به وضع علامت براى حقيقت باشد نزد جاهل به وضع».
مى گوييم: اين فرض فعلا خارج از بحث ماست، ما مى خواهيم بدون احتياج به ديگران، مسأله را تمام مى كنيم. ما احتمال مى دهيم معنايى كه بر «زيد» اطلاق شده، معناى مجازى باشد و معناى مجازى توسعه ندارد. درحقيقت مثل همان علاقه مشابهت با اسد است كه مى گفتيم، اطلاق «اسد» بر «زيد» ـ كه مشابهتش در شجاعت است ـ صحيح است ولى اطلاق «اسد» بر «عَمر» ـ كه مشابهتش در راه رفتن است ـ صحيح نيست، زيرا معناى مجازى توسعه ندارد. بنابراين شما نمى توانيد دليلى ارائه دهيد كه اطلاق «رجل» در تمام مواردى كه خصوصيت رجوليت وجود دارد صحيح است. بلى اگر قبلا احراز كرده باشيد كه اين معنا، معناى حقيقى «رجل» است مى توانيد به دنبال آن، صحّت اطلاق را مطرح كنيد ولى اگر احراز نكرديد نمى توانيد صحّت اطلاق را مطرح كنيد. صحّت اطلاق، دليل مى خواهد. و اگر پشتوانه آن، عرف باشد ديگر شما نيازى به مسأله اطّراد نخواهيد داشت زيرا در همان حمل «زيدٌ رجلٌ»، تبادر، كار را تمام مى كند و اگر عرف دركار نبود، شما كه ترديد داريد آيا معناى اطلاق شده بر زيد، معناى حقيقى است يا مجازى؟ چگونه مى توانيد صحّت اطلاق در «عمروٌ رجلٌ» را مطرح كنيد؟ آيا اين متوقف بر اين نيست كه قبلا معناى حقيقى را به دست آورده ايد؟
اتفاقاً در مسأله عدم اطّراد هم اين اشكال مطرح است، شما مى گوييد: اطلاق «اسد» بر «زيد» ـ كه مشابهتشان در شجاعت است ـ صحيح است و اطلاق «اسد» بر «عَمر» ـ كه مشابهتشان در راه رفتن است ـ صحيح نيست. ما مى گوييم: دليل شما بر عدم جواز اطلاق چيست؟ در اين جا پاى عرف را به ميان مى كشيد و اين همان مسأله عالم و مستعلم مى شود ولى اگر پاى عرف در ميان نيست، شما هم جاهل به معناى اسد هستيد، چرا بر «عَمر» اطلاق نشود؟ پس بايد قبلا احراز كرده باشيد كه «اسد» داراى يك معناى حقيقى است و اين معنا كه شما بر «زيد» و «عَمر» اطلاق مى كنيد